Tên khoa học: Panax vietnamensis Ha et Grushy

P. Vietnamensis Dung et Grushy

Năm 1970, Phạm Hoàng Hộ đã công bố một loài Panax với tên Panax Schinseng Nees var.japonicum Mark, được gọi là Sâm Nhật, mọc ở rừng dày ẩm, núi Lang Bian, có hoa vào tháng 5.

Vào tháng 3 năm 1973, các dược sĩ Đào Kim Long (nguyên giáo viên Trường đại học Dược Hà Nội) và Nguyễn Châu Giang, cán bộ Phòng Dược liệu Ban dân y 5 đã tìm thấy một loài cây giống như Tam thất, cũng không giống loài Sâm Nhật nêu trên. Tên được đặt cho loài sâm mới là Sâm khu 5, Sâm đốt trúc.

Chúng tôi đã đến núi Ngọc Linh tìm hiểu về môi trường phân bố và thu mẫu loài này. Từ năm1981 về sau, chúng tôi cũng đã nhiều lần lên núi Lang Bian tìm lại loài Sâm Nhật nhưng cũng không tìm thấy. Vấn đề tên khoa học của Sâm khu 5 trong nhiều năm bị bỏ ngỏ cho đến năm 1985 mới được Hà thị Dụng và

I.V. Grushvitoky công bố tên là Panax vietnamensis Ha et Grushy. Tên Sâm Việt Nam có từ đó.

Năm 1993, trong bộ Cây cỏ Việt Nam, tên loài Sâm Nhật được công bố lại với tên Panax japonicus (Nees) Mayer ghi nhận có ở Lang Bian và Kom Tum, có hoa tháng I-V.

Gần đây, năm 2000, trong bộ sách Cây cỏ Việt Nam, Phạm Hoàng Hộ lại giới thiệu 2 loài: 6053. Panax japonicus (Nees) Mayer - Sâm Nhật, phân bố ở Kom Tum, Lang Bian, có hoa tháng 1-5, có tác dụng bổ, làm máu không đặc, trị xáo trộn đường tiêu hoá, ho, lợi đàm và 6055. Panax vietnamensis Dung et Grushy - Sâm Việt, phân bố ở Gia Lai, Kom Tum. Vấn đề có hay không có loài Trúc tiết sâm Panax japonicus C.A.Mey, ở Việt Nam, cũng chưa được thẩm tra cẩn thận. Nhưng một loài Panax mới đặc hữu của Việt Nam đã được công bố chính thức làm giàu cho Thực vật chí nước ta. Đó là cây thuốc quý được các nhà Dược học đầu tư nghiên cứu từ năm 1978 và thu được nhiều kết quả khả quan.

Sâm Ngọc Linh

Tên thường gọi: Sâm Việt Nam, Sâm Ngọc Linh, Sâm khu 5, Sâm Việt, Nhân sâm Việt Nam.

Mô tả: Cây thảo sống nhiều năm, cao 40-60cm, có khi lên tới 1m. Thân rễ nạc, đường kính 1-3,5cm, dài có thể tới 1m, có nhiều đốt, mang những vết sẹo do thân khí sinh rụng hằng năm để lại, trên thân rễ có nhiều rễ phụ, cuối thân rễ có rễ củ dạng con quay, hình trụ, có khi có hình dạng ngoài như củ Nhân sâm. Thân khí sinh mọc thẳng đứng, màu lục hoặc hơi tím, đường kính 5-8mm, thường rụng hàng năm, nhưng đôi khi vẫn tồn tại 2-3 thân trong vài năm. Lá kép hình chân vịt mọc vòng, thường là 3-5, ở ngọn thân, cuống lá kép dài 6-12cm mang 5 lá chét mà lá chét giữa lớn hơn, dài 15cm, rộng 3,5cm, lá chét có phiến hình trứng ngược, hình mác ngược hay bầu dục, mép khía răng cưa, chóp nhọn có khi kéo dài thành mũi, gốc hình nêm có lông ở cả i hai mặt, gân bên 10 đôi hình lông chim, gân nhỏ thành mạng.

Cụm hoa ở cây 4-5 năm là một tán đơn trên cuống dài 10-20cm, đôi khi có thêm 1-4 tán phụ hay 1 hoa đơn độc ở phía dưới tán chính, mỗi tán có 50-120 hoa, cuống dài 1-1,5cm, lá dài 5, hợp thành ống hình chuông, cánh hoa 5, màu vàng lục nhạt, nhị 5, bầu 1 ô với 1 vòi nhuỵ. Quả nang màu đỏ tươi thường có chấm đen ở đỉnh. Hạt 1-2, hình thận màu trắng hay vàng nhạt.

Phân bố: Chỉ mọc tập trung trong phạm vi 13 xã của huyện Đắk Tô, Đăk Glei, Trà Mi thuộc hai tỉnh Kom Tum và Quảng Nam.

Sinh thái: Cây mọc ở độ cao từ 1500m đến 2100m.ở độ cao 1700-2000m, cây mọc dày thành đám rộng dưới tán rừng hỗn giao có độ che phủ cao, ít dốc, dọc theo các suối ẩm, trên đất nhiều mùn. Ra hoa tháng 4-5, có quả tháng 7-9.

Tính vị: Có vị đắng kéo dài, không độc.

Công dụng: Nhiều công trình nghiên cứu về hoá học đã khẳng định giá trị của cây Sâm Việt Nam, dùng như Nhân sâm làm thuốc bổ tăng lực, chống suy nhược, hồi phục sức lực bị suy giảm, kích thích nội tiết sinh dục, tăng sức chịu đựng, giải độc và bảo vệ gan, điều hoà thần kinh trung ương, điều hoà tim mạch, chống xơ vữa động mạch, giảm đường huyết...Nhiều chế phẩm từ Sâm Việt Nam đã được lưu hành.

Tuy nhiên, do được thông tin về giá trị của Sâm này mà nhiều tư thương và người dân đã vơ vét tài nguyên, làm cho trữ lượng Sâm giảm sút mạnh, lượng cây tái sinh tự nhiên giảm hẳn.

Gần đây, Viện Dược liệu đã cùng tỉnh Quảng Nam khôi phục các vùng Sâm để có kế hoạch phát triển tạo nguồn nguyên liệu cho tiêu dùng trong nước

TS. Võ Văn Chi _ CTQ số 04

Sưu tầm