Được người quen biếu một cây thuốc gọi là “sâm ngọc linh”, bác Phạm Ngọc Tảo (An Khê, quận Thanh Khê, Đà Nẵng) đã trồng, chăm sóc cẩn thận và thu được củ rễ, quả hạt. Tuy nhiên, thấy cây thuốc đó không giống hình cây sâm ngọc linh, bác chưa dám dùng mà tìm đến các nhà khoa học để hỏi cho rõ.

Sau khi tra cứu, lương y Phan Công Tuấn đã phát hiện cây bác trồng không phải sâm ngọc linh mà là cây thương lục. Dưới đây là những lưu ý của lương y về loại cây này để giúp cho độc giả không bị nhầm lẫn:

Thương lục còn có tên là trưởng bất lão, kim thất nương, tên khoa học là Phytolacca acinosa Roxb. (P. esculenta Van Houtte), là cây mới được du nhập vào nước ta mấy thập kỷ gần đây. Trong nước ta vốn có sẵn loài thương lục còn gọi là thương lục Mỹ hay dân gian gọi sâm voi vì cây mau lớn, sau 6 - 7 tháng cho củ to bằng cổ tay hình rất giống củ sâm và sự nhầm lẫn chết người từ đây mà ra.

Trên thực tế, thương lục không phải là vị thuốc xa lạ gì đối với Đông y. Trong sách thuốc đầu tiên cách đây gần 2.000 năm đã ghi tỉ mỉ về vị thuốc này nhưng xếp nó vào nhóm “hạ phẩm” vì có độc, không được dùng nhiều và lâu dài nên ít được thầy thuốc sử dụng phổ biến. Dưới đây là phần giới thiệu về cây thương lục trong Từ điển cây thuốc của Võ Văn Chi:

- Cây thảo sống nhiều năm, cao tới 1,5m. Rễ củ mập. Thân hình trụ nhẵn, màu xanh lục, ít phân nhánh. Lá mọc so le, phiến xoan ngược to, dài 12 - 25 cm, rộng 5 - 10 cm; cuống lá 3 cm, đầu nhọn tù, gốc nhọn. Chùm hoa đối diện với lá song không gắn trước lá, cao 15 - 20 cm, 5 lá đài trắng, nhị 8, lá noãn 8 - 10. Quả mọng, hình cầu dẹt, có 8 - 10 quả đại với vòi nhụy tồn tại, khi chín có màu tía đen, hạt đen, dẹp, hình thận hay tròn. Hoa tháng 5 - 7, quả tháng 8 - 10.

- Bộ phận dùng: Rễ củ

- Cây được trồng nhiều làm cảnh và làm thuốc, trồng bằng mầm rễ và bằng hạt. Có thể thu hoạch rễ vào mùa thu hay mùa đông. Đào rễ về, cắt bỏ rễ con, rửa sạch, thái mỏng và phơi khô. Có khi người ta ngâm vào rượu có pha mật ong rồi mới phơi hay sấy khô.

- Thành phần hóa học: Trong củ có một chất độc đắng gọi là phytolaccatoxin, rất nhiều muối kali nitrat, axit oxymyristinic và một chất steroid saponin, có sách nêu có axit esculentic.

- Tính vị, tác dụng: Rễ có vị đắng, tính lạnh, có độc. Có tác dụng trục thủy tiêu thũng, thông lợi nhị tiện, giải độc tán kết. Ở Ấn Độ cây này được xem như có tác dụng gây ngủ. Trong rễ cây có steroid saponin, có tác dụng diệt tinh trùng.

- Công dụng: Thông thường trị: Thủy thũng, cổ trướng, nhị tiện không thông, viêm loét cổ tử cung, bạch đới nhiều, đinh nhọt và bệnh mủ da. Hiện nay thường dùng để chữa những trường hợp phù nề, ngực bụng đầy trướng, cổ đau khó thở. Ngày dùng 3 - 10 g dạng thuốc sắc, dùng riêng hay phối hợp với các vị thuốc khác.

Bài thuốc chữa bệnh có thương lục:

+ Chữa viêm thận cấp và mạn: Thương lục 10 g, thịt lợn 60 g, cho nước vào nấu chín, chia làm 3 lần ăn trong ngày.

+ Chữa chứng đau cổ họng: Dùng rễ thương lục hơ nóng bọc vải chườm vào cổ.

+ Bệnh mủ da: Thương lục 15g, bồ công anh 60g, nấu nước rửa.

Chú ý:

- Không dùng cho phụ nữ có thai và người tỳ vị hư nhược.

- Một số người nhầm gọi nó là sâm cao ly, nhân sâm, dẫn đến trường hợp ngộ độc, do đó phải hết sức cẩn thận.

Trong hầu hết các tài liệu dược học của các tác giả như Đỗ Tất Lợi, Võ Văn Chi, Lê Trần Đức, Trần Văn Kỳ... khi viết về cây thuốc thương lục đều có ghi chú vấn đề nhầm lẫn chết người này. Như trong sách Trồng hái và dùng cây thuốc của Lê Trần Đức, NXB Nông nghiệp in năm 1984 đã lưu ý: “Hiện nay củ thương lục được bán ở Hà Nội và chở vào miền Nam bán với tên giả mạo hồng sâm hay phòng sâm. Củ thương lục chính là một vị thuốc công hạ mãnh liệt, có thể gây sảy thai... Dù người khỏe mạnh mà dùng thì cũng tổn thương gân cốt và hại thận”.

Những cảnh báo như vậy nếu chỉ nằm trong các sách chuyên môn thì khó có điều kiện tiếp xúc với quảng đại quần chúng. Vì thế mới có sự lầm lẫn tưởng cây sâm, trồng nhầm thương lục.

(Theo Sức Khỏe & Đời Sống)